Ḷng
sùng kính thánh Giuse nơi đức cha Lambert de
(mars 2007)
« Đức Cha Lambert de
Ông bạn ấy rất
chịu khó viết bài suy niệm đạo đức gửi
cho các cựu chủng sinh Sao Biển chúng tôi, gần như
mỗi ngày. Hôm lễ thánh Giuse qua, ông bạn gửi bài, có
nhắc tới Đc Lambert như trên. Đọc xong, 24 giờ
sau, tôi mới thầm cám ơn ông bạn trường
xưa đă gợi hứng cho tôi suy nghĩ về 2 điều
này : ḷng sùng kính thánh Giuse nơi Đc Lambert và vấn
đề « tiếp nối và trân trọng công tŕnh của
cha Đắc Lộ ».
Lần này, tôi chỉ
nói về điều một thôi. C̣n điều hai liên quan
tới cha Đắc Lộ, xin chờ dịp khác, v́ xem ra
điều hai này hơi rắc rối, không có giản dị
như ông bạn chúng tôi, như tôi, và như nhiều
người công giáo Việt Nam vẫn thường nghĩ
đâu.
Ḷng sùng kính thánh Giuse bắt
đầu phát triển tại các xứ Tây phương
công giáo vào thế kỷ thứ XV. Thánh nữ Têrêsa thành
Avila (+1582) đă góp phần rất lớn vào sự phổ
biến ḷng sùng kính này. « Mọi
sự tôi cầu xin cùng thánh Giuse, Ngài đều ban cho
tôi », nữ thánh tiến sĩ ḍng kín Carmel đă từng
tuyên bố như vậy. Tới năm 1621, đức giáo
hoàng Grêgôriô thứ XV đă đặt lễ kính thánh Giuse
vào lịch phụng vụ của Giáo Hội : ngày 19
tháng 3. Và, chúng ta hăy chú ư : Đc Lambert chào đời
năm 1624, tức chỉ ba năm sau quyết định
quan trọng trên. (Tuy nhiên, măi tới năm 1962, tên thánh Giuse
mới được ghi vào trong Kinh Nguyện Thánh Thể
số I).
Rồi như ông bạn
chúng tôi vừa nhắc, năm 1627, cha Đắc Lộ, « vị thừa sai Ḍng Tên này
khi đến Cửa Bạng Thanh Hoá ngày 19.3.1627 đă gọi
nơi này là ‘‘Cửa khẩu Thánh Giuse’’ ». Năm 1627
là 6 năm sau ngày đặt lễ thánh Giuse vào lịch phụng
vụ.
Và đây Đc Lambert, với
tâm hồn một người công giáo Tây phương sùng
kính thánh Giuse, ngài sẽ tôn kính thánh nhân ra sao khi lên đường
truyền giáo ?
Linh đạo của
Đc Lambert hoàn toàn đặt trọng tâm vào Đức
Giêsu Kitô, theo truyền thống thánh Phaolô tông đồ. Mà
truyền thống thánh Phaolô th́ không bao giờ đề cập
đến thánh Giuse. Ḷng sùng kính thánh Giuse nơi Đc Lambert
có lẽ do bầu khí đạo đức phổ thông thời
đó mà nẩy sinh ra, và rất có thể c̣n phát triển
thêm do ngài gần gũi với truyền thống ḍng kín
Carmel vốn rất tôn kính thánh Giuse. Nói ǵ đi nữa, phải
nhận là ngài rất tôn sùng tin tưởng thánh Giuse.
Nào, xin mời lên
đường truyền giáo với tân giám mục hiệu
toà Bêrytê, 36 tuổi, rời nước Pháp năm 1660.
Tới kinh đô xứ
Xiêm La là Ajuthia ngày 22.8.1662, Đc Lambert và 2 linh mục thừa
sai người Pháp, mà tên gọi Việt Nam là Gia và Phan, tới
tạm trú tại khu phố người Bồ Đào Nha.
Đc Lambert muốn sang
« Ơn Chúa có vẻ thật lớn nơi anh, và anh
càng ngày càng tiến bộ trên đường nhân đức »(1).
Và ngài không ngần ngại
cho biết ư kiến cách âu yếm rằng :
« Người tín hữu đầu tiên của chúng
tôi, anh Giuse, thật đáng được ca ngợi. Ngày nọ,
lúc c̣n đang học đạo, anh đến thụ huấn,
nhưng không t́m được đ̣ qua con sông rộng, anh
bèn nhẩy ngay xuống bơi thẳng sang bờ bên này […]. Cái hồn nhiên và cái giản
dị nơi anh đă thể hiện ra quăng hai tháng sau ngày
rửa tội, lúc anh đến xin xưng tội. Một
trong các cha thừa sai vừa cười vừa hỏi anh
phạm những tội nào, anh thưa không có phạm tội
nào lớn cả, chỉ có phạm những tội nhỏ
nhỏ thôi. Và khi vị thừa sai cắt nghĩa cho anh thấy
rằng anh chẳng có phạm tội nhỏ nhỏ nào cả,
th́ anh lấy làm tiếc rằng đă nói ra như trên »(2).
Đc Lambert
thương những người Việt kiều này lắm.
Ngài bỏ tiền ra cho dựng lên trong khu của họ một
ngôi nhà thờ nhỏ để họ có chỗ tụ tập
lại đọc kinh hay xem lễ lúc có linh mục. Và bên cạnh
nhà thờ, ngài c̣n cho dựng một nhà xứ nữa. Ngài
nói :
« Nơi cư ngụ nhỏ bé ấy đă
được đặt dưới sự che chở của
thánh Giuse vinh hiển. Chúng tôi tin rằng thánh nhân đă là
thánh bổn mạng của người đầu tiên trong
số những tín hữu của chúng tôi, th́ công cuộc
truyền giáo của chúng tôi sẽ được chúc phúc,
khi những hoa quả đầu tiên của xứ đạo
nhỏ bé mới sinh này được đặt dưới
sự bảo trợ của ngài »(3).
Và như thế, giáo xứ
Việt Nam hải ngoại đầu tiên trong lịch sử
được thành h́nh, bên bờ sông Mê Nam, tại kinh
đô xứ Xiêm La : giáo xứ thánh Giuse. Tuy nhiên, vào lúc
đó, Đc Lambert không hề có thẩm quyền nào trên
đất Xiêm La.
Ngày 12.7.1663 tiếp sau,
ngài rời Ajuthia xuống tàu đi
Chú
thích :
(1) Trích dịch từ : Les Relations de Mgr Lambert de
(2) Sách vừa dẫn, trang 64.
(3) Sách vừa dẫn, trang 71.
<>
Ḷng sùng kính thánh
Giuse nơi đức cha
Lambert de
Đc Lambert đi tàu
sang
Vào tháng 10, cha Bourges Gia
được sai về lại Âu châu.
Sang năm mới 1664,
ngày 27.01, Đc Pallu và 4 linh mục cùng 1 giáo dân thừa sai tới
được Ajuthia. Và ngày cuối tháng 2, ngày 29 [năm
1664 là năm nhuận], hai Đc và các thừa sai khai mạc
một công đồng. Đc Lambert viết thư kể lại
cho cha Gazil tại Paris rằng :
« Kính thưa cha, chúng tôi đă quyết định họp
công đồng đầu tiên của chúng tôi trong ngôi nhà thờ
nhỏ chúng tôi dâng kính thánh Giuse vinh hiển. » (4)
Vào tháng 3, các thừa
sai Pháp sẽ mừng rất trọng thể lễ thánh
Giuse. Họ mời các tu sĩ cộng đoàn ḍng Tên và ḍng
Đa Minh tại Ajuthia sang tham dự, « ngày thánh Giuse vinh hiển ». Đc Lambert kể
tiếp rằng :
« Chúng tôi khẩn nguyện xin thánh nhân hăy làm đấng
bảo hộ cho ngôi nhà thờ nhỏ bé của chúng tôi và
cho toàn thể công cuộc rao giảng. Các tu sĩ tới
tham dự với các nhạc cụ, và suốt hôm đó ở
bên nhà các thừa sai người Pháp, nơi có buổi cầu
nguyện 40 giờ đồng hồ trước Thánh Thể,
được trưng bày ngày và đêm, hoàn toàn tự do
như ở một đất nước công giáo vậy. »(5)
Đc Lambert sẽ luôn
luôn mừng trọng thể lễ thánh Giuse ngày 19 tháng 3 mỗi
năm, dù ở Xiêm La, ở trên biển cả (năm 1670),
hay ở xứ Đàng Trong (1672 và 1676).
Đầu năm 1665,
Đc Pallu phải trở về Âu châu.
Sang năm sau nữa,
năm 1666, vua Xiêm La cấp cho các thừa sai người
Pháp ở Ajuthia một mảnh đất khá rộng cạnh
khu Việt kiều. Đc Lambert mừng lắm. Ngài cho xây một
ngôi nhà lớn : tầng dưới bằng gạch, tầng
trên bằng gỗ ; trên là nhà nguyện, dưới là
nhà ở. Phần đất c̣n lại làm nghĩa địa
và vườn cây. Toàn khu đất đó của các thừa
sai người Pháp, ngài đặt tên là Trại Thánh Giuse.
Ngài viết trong kư sự :
« Bởi v́ trong vương quốc này, tất cả
các kiều nhân đều chia ra thành từng làng tách biệt
nhau gọi là ‘‘trại’’, chúng tôi đặt cho trại của
các thừa sai người
Pháp tên ‘‘Trại Thánh Giuse’’, v́ ghi nhớ những
ơn huệ đă nhận được qua sự bầu
cử của vị thánh bảo trợ vinh hiển các công
cuộc truyền giáo của chúng tôi. »(6)
Như
vậy, vào năm 1666 này, nói được là tại kinh
đô Ajuthia có thêm « khu người Pháp » sau khi đă
có những khu kiều dân khác như : Bồ Đào Nha,
Hoà Lan,
Trong chủ đề
« Ḷng sùng kính thánh Giuse nơi đức cha Lambert de
- Khu Việt kiều tại
Ajuthia gồm lương và giáo.
- Trong khu này, người
công giáo họp thành giáo xứ thánh Giuse, có nhà thờ và nhà xứ
riêng.
- Bên khu Việt kiều,
nay có thêm chủng viện thánh Giuse của Đc Lambert và các
thừa sai người Pháp.
- Chủng viện
thánh Giuse đây bao gồm nơi ở của các Đc, các
thừa sai người Pháp, các thầy chủng sinh, các nhân
viên phục vụ, bệnh xá, trường học, v.v.
Đc Lambert đặt
toàn bộ khu chủng viện người Pháp dưới
sự che chở của thánh Giuse. Ngài luôn cầu xin và giữ ḷng nhớ ơn
đối với vị thánh
bảo hộ quyền thế này.
Cha Deydier
Phan, ngày 20.6.1666, vâng lời Đc
Lambert, rời Ajuthia và vào được giáo phận
Đàng Ngoài, trong khi các cha ḍng Tên th́ lại bị trục
xuất khỏi đó. Đc rất vui, viết thư báo
tin cho Đc Pallu đang ở Âu châu rằng :
« Chúng ta phải nhớ ơn Chúa, nhớ ơn Thánh
Nữ Đồng Trinh và nhớ ơn thánh Giuse vị bảo
trợ vinh hiển của chúng ta, v́ các đấng đă
cho chúng ta vào được nơi truyền giáo của
chúng ta trong khi người ta lại đă xua đuổi
các cha ḍng Tên đi. »(7)
Ḷng tôn kính thánh Giuse
nơi Đc Lambert c̣n có dịp thể hiện ra vào dịp
hiếm có như sau. Đó là chuyện một vị quan triều
đ́nh Xiêm La xin chịu phép rửa tội. Ông đă
được chuẩn bị từ mấy tháng trước.
V́ t́nh trạng bịnh hoạn của ông, Đc đă chấp
thuận ban bí tích rửa tội cho ông ngay tại tư gia
của ông, ngày 30.01.1667. Và tên thánh của ông quan sẽ là « tên Giuse, để tôn kính vị
bảo trợ vinh hiển các cuộc truyền giáo của
thừa sai người Pháp tại các vùng này. »(8) Ngay ngày hôm sau, Đc Lambert viết
thêm trong thư ngài gửi Đc Pallu rằng :
« Hôm qua, tôi đă rửa tội cho một vị quan
của Xiêm La mà cha Laneau là người đỡ đầu
đă đặt tên cho
Chú thích :
(4) Thư gửi
cha Gazil, tại Kho Lưu Trữ Thư Văn của Hội
Thừa Sai Paris (viết tắt : Amep), tập 121, trang
569.
(5) Sách đă
dẫn, trang 96.
(6) Sách đă
dẫn, trang 207.
(7) Thư gửi
Đc Pallu, ngày 17.10.1666. (Amep, tập 858, trang 126).
(8) Sách đă
dẫn, trang 219.
(9) Thư gửi
Đc Pallu. (Amep, tập 876, trang 571).
<>
Ḷng sùng kính thánh Giuse nơi đức cha Lambert de
Cuộc đời thừa
sai của Đc Lambert gặp những nỗi đau khổ
rất lớn, nhưng cũng có những an ủi Chúa ban
cho. Ngài được an ủi nhiều khi truyền chức
linh mục, ngày 31.3.1668, cho một thày Việt Nam đầu
tiên tên là Giuse Trang. « Giuse », tên thánh gợi lên cả
một tâm t́nh tin tưởng kính tôn nơi vị giám mục
này. Đc Lambert sẽ luôn luôn khen ngợi và yêu quư cha Giuse
Trang cho tới khi cha qua đời. Lúc được tin
cha Giuse Trang mất, Đc buồn lắm và ngài dâng thánh lễ
trọng thể tại chủng viện thánh Giuse ở Xiêm
La, ngày 29.4.1675, cùng với toàn thể các thừa sai và chủng
sinh, để cầu nguyện cho vị linh mục người
Việt Nam đầu tiên đó.(10)
Nhưng thôi, hăy tạm
quên chuyện cha Giuse Trang để trở lại Ajuthia vào
năm 1669.
Năm đó, Đc
Lambert đi sang giáo phận Đàng Ngoài, tới nơi vào
ngày 30 tháng 8. Và trước khi về lại Xiêm La, ngài họp
công đồng tại Phố Hiến, Nam Định, ngày
14.2.1670. Trong 34 điều do công đồng nghị quyết,
điều cuối cùng là :
« Thánh Giuse vinh hiển đă được chọn
làm thánh Quan Thầy cho vương quốc này, theo quyết
định đă có từ lâu, và nếu không có sự bầu
cử của Ngài, th́ sẽ không làm được điều
ǵ đáng kể cho đạo. »(11)
Sau công đồng,
Đc Lambert sẽ lập ḍng nữ Mến Thánh Giá và nhận
lời khấn của hai nữ tu đầu tiên là chị
Anê và chị Paola, ngày Thứ Tư Lễ Tro 19.2.1670. Đc
đặt ra 14 quy luật cho hội ḍng khai sinh mà điều
sau cùng là :
« Vị bảo trợ của hội ḍng này sẽ
luôn luôn là thánh Giuse vinh hiển. Nhờ sự chuyển cầu
của ngài, chúng ta sẽ xin cùng Thiên Chúa cho hội ḍng
được thành lập, được phát triển và
được hoàn thiện. »(12)
Kể chuyện tới
đoạn này, tự dưng tôi có cái suy nghĩ sau :
Có lẽ các d́ ḍng Mến
Thánh Giá của chúng ta đă được an bài để
lo phổ biến và nâng đỡ ḷng tôn kính thánh Giuse trong
Giáo Hội Việt Nam. Bởi chưng, Đc Lambert lập
ḍng Mến Thánh Giá và quy định thật rơ ràng ṣng phẳng
rằng « vị bảo trợ
của hội ḍng này sẽ luôn luôn là thánh Giuse vinh hiển »,
(bản tiếng Pháp : « Le
patron de cet institut sera toujours le glorieux saint Joseph » ;
và bản tiếng la-tinh : « Beatissimus
Joseph assumetur in patronum hujus instituti » [thiếu chữ semper]). Có nghĩa là các hội
ḍng Mến Thánh Giá muốn chọn thánh nam thánh nữ nào,
thánh Tây thánh ta nào, làm bổn mạng cũng được,
nhưng thánh Giuse phải luôn luôn là « vị bảo trợ »
tối cao. Bằng không, người đời sẽ bảo
là « ḍng mất gốc ». Ngày xưa, ḍng kín Carmêlô, từ
mẹ Têrêsa Avila trở đi, đă phổ biến rộng
răi ḷng tôn sùng thánh Giuse trong Giáo Hội hoàn vũ. Giáo Hội
quê nhà Việt Nam giờ lại cậy nhờ thêm ḍng Mến
Thánh Giá nữa, để con chiên bổn đạo
được biết cùng được khuyến khích chạy
tới với đấng mà vị thánh tiến sĩ của
Giáo Hội đă từng khẳng định : « Mọi sự tôi cầu xin
cùng thánh Giuse, Ngài đều ban cho tôi ».
[Tôi nói trộm vậy thôi. Có ǵ không hay không
phải, xin các d́ bỏ qua cho !]
Bây giờ, tôi xin hết
suy nghĩ và xin kể chuyện tiếp.
Năm 1670, Đc Lambert
rời cửa biển xứ Đàng Ngoài, ngày 14.3, nhờ
gió đưa ra khơi, rồi về tới Xiêm La một
tháng trời sau đó ; có nghĩa là ngài đă mừng lễ
thánh Giuse năm 1670 dập d́nh trên biển Đông.
Tháng 7 năm 1671, ngài
sang thăm giáo phận Đàng Trong, giáo phận của ngài
mà trước đây ngài đă gửi thư yên ủi :
« [Ngày được rửa tội], anh chị em
đă hứa cùng Thiên Chúa sẽ yêu Ngài trọn tấm ḷng,
trọn linh hồn, bằng hết sức lực anh chị
em, và yêu tha nhân như chính ḿnh, cùng từ bỏ ma quỷ và
các thứ tội lỗi. Về phần Thiên Chúa, Ngài cam kết
nhận anh chị em như người nhà của Ngài,
để làm con cái của Ngài và để được
sống đời đời. Cái giao kèo đó đă
được kư kết không những trước mặt
những ai đă tham dự lễ Rửa Tội của anh
chị em, nhưng c̣n trước sự hiện diện của
thánh nữ Đồng Trinh Maria, thánh Giuse, thánh bổn mạng
của anh chị em, các thiên thần và các thánh trên thiên
đàng nữa. »(13)
Nhân chuyến sang
Đàng Trong năm 1671 này, Đc Lambert đă lập ḍng nữ
Mến Thánh Giá tại giáo xứ An Chỉ, Quảng Ngăi. Tuy
nhiên, khác với Đàng Ngoài, phải chờ tới chuyến
viếng thăm lần thứ hai của Đc vào năm
1675, chúng ta mới thấy có lễ tuyên khấn của những
nữ tu Mến Thánh Giá. Chuyện này do chính Đc Lambert viết
lại trong nhật kư riêng của ngài :
« [Ngày 11.12.1675] Sau thánh lễ, giám mục hiệu toà
Bêrytê bắt đầu thăm viếng các trinh nữ
đang ở trong nhà thờ kính thánh Giuse [tại
giáo xứ « Bo Tlay »]. Số
các chị là mười người, không tính chị bề
trên […] Buổi chiều, chúng tôi lại tiếp
tục thăm viếng các trinh nữ mà chúng tôi nói chuyện
riêng với từng người. »
Việc
thăm viếng (hay đúng hơn « khảo xét ») các
chị nữ tu vẫn tiếp tục vào ngày tiếp
theo. Sau cùng, Đc Lambert quyết định cho 4 chị
được khấn, đuổi ra khỏi ḍng 4 chị
kia v́ « đă không chịu
ăn cơm chung với các chị em, dù họ tuân giữ tất
cả các phận vụ khác ». Lễ khấn đă
diễn ra trong thánh lễ ngày 13.12, tại nhà thờ thánh
Giuse của giáo xứ « Bo Tlay ».(14)
Vẫn luôn trong tâm t́nh
tin tưởng tôn kính, Đc Lambert mừng lễ thánh Giuse
năm 1676 tại Hội An, và hôm đó, ngài ban phép thêm sức
cho 16 giáo dân. Buổi chiều, quăng 8 hay 9 giờ tối,
thư lại của quan tể tướng mang tới trao
cho Đc giấy thông hành của triều đ́nh Huế
để Đc có thể trở về Xiêm La.
Hơn một tháng sau
th́ Đc Lambert rời khỏi mảnh đất Đàng
Trong. Ngài sẽ không bao giờ có dịp trở lại nữa,
dù sau này ngài rất ước ao được sang sống
cho tới hơi thở cuối cùng trong giáo phận
Đàng Trong của ngài. Và thành phố Nha Trang là nơi hân hạnh
được đón tiếp Đc Lambert khi ngài đến
Đàng Trong lần đầu tiên, ngày 01.9.1671, cũng
như là nơi vĩnh biệt Đc vào sáng sớm ngày
22.4.1676.
Đc Lambert sẽ vẫn
giữ trọn niềm tôn kính, tin tưởng và nhớ
ơn thánh Giuse cho tới khi giă từ trần gian này :
ngày 15.6.1679.
Đầu năm 1677,
sau cuộc tĩnh tâm 40 ngày đêm tại Băng Cốc,
trong giáo xứ Đức Mẹ Vô Nhiễm, Đc Lambert
cùng các thừa sai chung quanh ngài đă làm một Tuần Chín
Ngày cầu xin Thiên Chúa, với sự bầu cử của
Đức Mẹ và thánh Giuse, xin ơn trở lại đạo
cho nhà vua Xiêm La. Nhưng niềm an ủi này, Chúa đă không
ban cho Đc Lambert, bởi v́ ngài sẽ qua đời sớm
và chính nhà vua Xiêm La sẽ không bao giờ trở lại
đạo như nhiều thừa sai lúc đó đă tiên
đoán hay mơ ước.
Đến đây là hết
đôi ba câu chuyện mà tôi có thể kể về « ḷng
sùng kính thánh Giuse nơi đức cha Lambert de
Về khía cạnh huấn
giáo, ngài có viết trong một bài năm 1666, mang tựa
đề là « Bài xét ḿnh của một thừa sai tông
toà », rằng :
« Xét về ḷng bác ái đối với tha nhân :
chúng ta đă yêu mến Rất Thánh Đồng Trinh như
thế nào ? chúng ta đă làm ǵ đặc biệt để
tôn kính Người mỗi ngày trong đời của chúng
ta không ? Ḷng sùng kính nào chúng ta dành cho thánh Giuse vinh hiển ?
cho các vị thánh bổn mạng của chúng ta ? cho vị
thiên thần bản mệnh của chúng ta ? và cho tất
cả các thánh trên thiên đàng ? Chúng ta có cám tạ Thiên
Chúa v́ hạnh phúc của các ngài không ? »(15)
Và đây là đoạn
cuối của một bài huấn giáo khác, tựa là :
« Một thừa sai tông toà phải hoạt động
theo cách thế nào ? », năm 1665, có nhắc tới
thánh Giuse :
« Không ai có thể kêu than là ḿnh không thể làm ǵ cho
danh Thiên Chúa, hay là ơn Chúa quá nhỏ bé. Bởi v́ có cách thế
là bắt chước Đức Giêsu Kitô, khi kết hiệp
với Ngài mọi ngày, bằng việc rước bí tích
Thánh Thể hoặc bằng việc rước lễ
thiêng liêng là việc ta có thể làm liên tục. Trong nghĩa
đó, chúng ta có thể luôn luôn cầu nguyện :
« Oportet semper orare » (Luc 18, 1). Chính với
phương cách này mà chúng ta, không làm chi lớn lao, có thể
tham dự vào công nghiệp, vào danh dự và vào vinh quang mà
Đức Giêsu Kitô đă dành và sẽ dành luôn tận cho Cha
Trên Trời. Chính cũng với phương cách này mà chúng
ta sẽ thông phần vào cái tuyệt diệu của ân sủng
mà Ngài đă đổ tràn trong linh hồn Rất Thánh Đồng
Trinh, trong linh hồn thánh Giuse vinh hiển, trong linh hồn
đại thánh Gioan Tiền Hô và, nói chung, trong linh hồn
các thánh đang ở trên thiên đàng và ở trên trần
gian này. Sau nữa, chính với phương cách thần thánh
và không được biết tới này mà chúng ta sẽ hiệp
thông trọn vẹn vào ḷng tin của Giáo Hội lữ hành,
vào niềm hy vọng trọn hảo của Giáo Hội
đau khổ và vào t́nh bác ái chan chứa của Giáo Hội
khải hoàn. »(16)
Thật khó quên một
lời quá mạnh bạo của Đức cha
Lambert :
« Không có sự bầu cử của thánh Giuse, th́ sẽ
không làm được điều ǵ đáng kể cho đạo ».
DàoQuangToan
http://fr.360.yahoo.com/dao10juin
<>
Chú thích :
(10) Trích từ
Nhật Kư của Đc Lambert,
(Amep, tập 877, trang 559).
(11) Toà Giám Mục
Kon Tum, Khơi Nguồn Tiếp
Bước, Lưu Hành Nội Bộ, 2004, trang 252.
(12) Trích dịch
từ : Les Relations …, sách đă
dẫn, trang 302.
(13) Trích dịch
từ : Les Relations …, sách
đă dẫn, trang 161.
(14) Cho tất
cả các trích dịch ở đoạn này : Nhật kư, (Amep, tập 877,
trang 574).
(15) Trích dịch
từ : Les Relations …, sách
đă dẫn, trang 172.
(16) Trích dịch
từ : Les Relations …, sách
đă dẫn, trang 120.
***
Mars 2007.